www.kriminoloji.com
CEZA ADALET SİSTEMİNİN ETKİNLİĞİ
(ARAŞTIRMA)
Ord.Prof.Dr. Sulhi DÖNMEZER
Prof.Dr. Feridun YENİSEY**
© www.kriminoloji.com 2002
GİRİŞ
Bu eser,
“Türkiye’de Ceza Adalet Sisteminin (CAS) Etkinliği” konusunda yaptığımız bir
araştırmanın sonuçlarını, bunların yorumlarını ve elde edilen neticelere göre
CAS’inin dar boğazlarını gidermek, etkinliğini arttırmak için yapılması
gerekenlere ilişkin önerileri içermektedir. Araştırma TESEV tarafından
desteklenmiştir; aslında Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı’nın
Türkiye’de yargının işleyişi, sorunlarının tanısı amacıyla başattığı bir
projenin bir kısmını oluşturmaktadır.
Marmara Üniversitesi Ceza Hukuku Araştırma
ve Uygulama Merkezi, 30 Kasım 1994 tarihinde “Türkiye’de Ceza Adalet Sisteminin
İşleyindeki Etkinlik” konulu toplantısında, Rektörlük araştırma fonunca
desteklenen projelerden birisini oluşturan etkinlik konusundaki raporu
değerlendirilmişti. Rapor 1991 ve daha önceki yıllara ait 1105 dosya üzerinden
yapılmış bir bilimsel araştırmanın sonuçlarını içeriyordu. TESEV Genel
Koordinatörü Prof. Dr. Yılmaz Esmer bu proje ile ilgilendi ve 1995 yılında yeni
bir anket projesi hazırlandı
Ceza yargısı araştırma projesinde Ord.
Prof. Dr. Sulhi Dönmezer’in başkanlığında başta Prof. Dr. Feridun Yenisey ve
yardımcı olarak Yrd. Doç. Dr. Ahmet Gökçen ve Ar. Gör. Hamide Zafer görev
almışlardır.
CAS’ine ilişkin proje şu suretle
planlanmış ve gerçekleştirilmiştir: Amaç sistemin fiilen işleyişini saptamak
olduğundan önce bir anket yapılmasına karar verilmiştir. Bu anketle ulaşılması
istenen esas amaç, sistemin işleyişini saptamak yanında bir kısım kriminolojik
bilgilerin de tespitine çalışılmıştır.
Anket formlarının hazırlanmasında, 1991
anketinde kullanılan ceza soru formu esas alınmış ancak bir kısım değişiklikler
ve ilaveler de yapılmıştır.
Araştırmada kullanılmak üzere geniş
kapsamlı bir Kaynakça taraması yapılmıştır. Rapora ekli olan bu kaynakçada
Türkçe, İngilizce ve Almanca dillerinde yazılmış, Türk ve yabancı reform
literatürüne yer verilmesi için çaba gösterilmiştir.
Adalet Bakanlığından gerekli izinlerin
alınmasından sonra anketçi olarak çalışacak bir ekip oluşturulmuş ve bu ekibin
üyeleri kurstan geçirilmiştir. Bundan sonra İstanbul ilçe adliyelerinden
(Random sample) metodu ile, kayıt sırasına göre kesinleşmiş dosyaların
sekizinden biri alınmak suretiyle 1117 dosya önce anketçiler tarafından tek tek
incelenmiş ve bilgiler, ekte sunulmuş olan soru formuna nakledilmiştir. Bu
işlemden sonra dosyaları yeniden inceleyen denetçiler, aktarılan bilgilerin
doğruluğunu kontrol etmişler ve veriler, bilgisayar programına
aktarılmalarından sonra temizlenmiş, Eylül 1995’te ilk sonuçlar alınmıştır.
İnceleme kapsamına alınan dosyalar ilçe
adliye mahkemelerine aittir. Devlet güvenlik mahkemeleri ile ilgili uygulamalar
araştırma dışında bırakılmıştır. DGM’lerin Türkiye genelinde ayrıca
incelenmesi, taşra ilçelerindeki uygulamaların da tetkiki, başka bir araştırma
projesi ile bunların gerçekleştirilmesi çok yerinde olacaktır.
Araştırmanın, anketin gerçekleştirilmesi
ve bilgisayardan gerekli bilgilerin alınması dışındaki kısımları sadece Ord.
Prof. Dr. Sulhi Dönmezer ve Prof. Dr. Feridun Yenisey tarafından yürütülmüş ve
gerçekleştirilmiştir. Bu eser de yine adı geçenler tarafından kaleme alınmış ve
düzenlenmiştir.
Çeşitli kısımları incelendiğinde
görüleceği üzere eser üç kısımdan oluşturulmuştur. Özellikle Avrupa Konseyince
yayınlanan eserlerden, çalışmalardan ve konu ile ilgili sempozyumları belirten
kitaplardan, Amerika ve İngiltere’de yapılan araştırmalardan, “Helsinki
Institute for Crime Prevention and Control Affiliated With the United Nations
(HEUNI)” yayınlarından istifade edilerek kaleme alınan ve altı ayrı bölümden
oluşan birinci kısımda konu mukayeseli bakımdan ele alınmış, kavramlar ve
metodoloji tarif ve izah edilmiş, kaliteli adalet ve makul sürede sonuca
götüren gecikmesiz yargının anlam ve şartları açıklanmıştır. Türk CAS’inin
problemlerini anlayıp çareler düşünebilmek için, bu kısmın dikkatle
incelenmesinden sonra işe başlamalıdır.
İkinci kısımda, Türk Ceza Adalet
sisteminin bir profilinin çıkarılmasına çalışılmıştır. Bu bölümde kısmen
mevzuata da yer verilmiştir. Ceza Adalet sisteminin aktörleri olan kolluk,
savcılık, hakim ve mahkemelerin, avukatların, yargıtayın işleyişleri bu kısımda
ele alınmaktadır. Bilgiler, mevzuattan, mülakatlardan, istatistiklerden elde
edilmiştir. Böylece tümüyle Türkiye’yi kapsayan bir profilin çıkarılması amacı
güdülmüştür. Araştırma sadece İstanbul’u kapsadığından, böyle bir genel
tablonun, profilin sunulmasının yerinde olacağı tartışmasızdır.
Bu kısmın ikinci bölümünde hakimlerle
yapılan mülakatların sonuçları ve adı geçenlerce ifade edilen öneriler yer
almaktadır. İşin mutfağında çalışan aktörlerin düşünce ve önerilerinin değeri
çok büyüktür. Kaldı ki, yabancı araştırmalar da metodolojik bakımdan özellikle
bu uygulamaya başvurulmasını tavsiye etmektedirler.
Üçüncü kısmın birinci bölümü en geniş
parçayı oluşturuyor; yaptığımız alan araştırmasının, soru varakasındaki sıra
izlenmek suretiyle verdiği sonuçlar teker teker belirtilmekte ve sonra bunların
Dönmezer ve Yenisey’ce birlikte yapılan yorumları sunulmaktadır. Böylece
sistemin ne suretle işletildiğinin gözler önüne serilmesi amacı güdülmektedir?
Eseri inceleyecek olanların yapabilecekleri farklı yorumlara olanak sağlamak
üzere bu yol tercih edilmiştir.
Bu kısmın ikinci bölümünde, adeta bir
sentez niteliğinde olmak üzere araştırma sonuçlarından, mülakatlardan, genel
profilden kaynaklanan önerilere ayrı numaralar altında teker teker yer
verilmiştir.
Araştırmanın sonuna tarafımızdan kapsamlı
olarak devşirilmiş bulunan Türkçe, İngilizce, Fransızca ve Almanca dillerinde
yazılmış, konu ile ilgili eserlere yer veren bir kaynakça eklenmiştir. Bu
eserler arasında özellikle Adalet Bakanlığı tarafından yayınlanmış
bulunan“Demokratikleşme ve Yargı Reformu” adlı kitabın önemi vurgulanmalıdır.
Bu araştırmada ceza Adalet Sisteminin
sonuncu aşamasını oluşturan infaz konusu yer almamıştır. Bu kanunun ayrıca
hukukçu ve penologlardan oluşan uzmanlar heyetince incelenmesi gereklidir ve
ülkemiz bakımından bu hususta kesin ihtiyaç bulunduğu açıktır.
Çalışma bu şekilde tamamlanarak 20 Mayıs
1996 tarihinde TESEV’e teslim edilmişse de, çeşitli nedenlerle yayınlanması
gecikti. Araştırıcılar, 1996 - 1998 yılları arasında “eskimiş” bulunan
istatistikleri yenilemek için, ilk başta yapılmış olan kapsamlı çalışmanın
yeniden yapılması gerektiğini görerek sayısal tespitler konusunda kısmî
düzeltme yapmakla yetinmişler, ancak “öneriler” başlıklı üçüncü bölümü 1997
yılı aralık ayında tekrar gözden geçirerek 68 kısımdan oluşan yeni bir öneriler
paketi hazırlayıp, eseri TESEV’e yayınlaması için tekrar vermişlerdir.
Bu yazının sonunda araştırmanın sonuçları
ve önerilerine ilişkin bir özet yeralmaktadır. Prof. Dr. Yılmaz Esmer
tarafından hazırlanan bu bölümün ülkemiz bakımından çok önemli bir sosyal -
hukuki, hatta iktisadi konuda fikir sahibi olabilmelerine yardımcı olmaktır.
Önsöze son verirken yerine getirilmesi
gerekli teşekkür görevlerimiz ve şükran beyanlarımız vardır: Başta anket
verilerinin fişlere geçirilmesi hususundaki çabalarından dolayı Yrd. Doç. Dr.
Ahmet Gökçen’e, Yrd. Doç. Dr. Hamide Zafer’e ve bu hizmeti gerçekleştiren diğer
hakimlere ve enerji ile yürüten Elif Sipahioğlu’na teşekkürlerimizi sunuyoruz.
TESEV, bu araştırmanın sponsoru olarak
gerekli mali desteği sağladığı gibi ayrıca istatistik verilerin aydınlatılması
hususunda da yardım sağlamıştır.Bu katkıları olmasa idi bu araştırmaya
girişilemezdi, bu nedenle içten teşekkürlerimizi arzediyoruz. 20 Ocak 1998
Ord. Prof. Dr. Dr. h. c. m. Sulhi Dönmezer
Prof. Dr. Feridun Yenisey
İÇİNDEKİLER
Birinci Kısım: 9
Birinci
Bölüm:Genel Kavramlar 9
İkinci
Bölüm: Avrupa Ülkelerinde Ceza Adalet Sistemlerinin
Temel
Özellikleri 15
Üçüncü
Bölüm: Ceza Adalet Sisteminin Hızlı Çalışması,
GenelEsaslar 21
Dördüncü
Bölüm: Gecikmenin Sebepleri 32
Beşinci
Bölüm: Gecikmeyi Önlemek Hususunda Tavsiyeler 40
Altıncı
Bölüm: Yeni Sosyal Stratejiler ve Ceza Adalet Sistemi 52
İkinci Kısım:Türk Ceza
Adalet Sisteminin Profili 57
Üçüncü Kısım: 89
Birinci
Bölüm: Araştırma Sonuçları, Yorum ve Değerlendirmeleri 89
I.Soruşturmada
(Hazırlık Soruşturmasında) 154
II.
Sonsoruşturma (Kovuşturma Evresi) 173
III.
Kanunyolları 194
İkinci
Bölüm:Hakimlerle Yapılan Toplantılarda
Açıklanan
Öneriler 204
Üçüncü
Bölüm: Araştırmacıların Önerileri 213
A.Araştırma
İşlevleri ile İlgili Önerilerimiz 214
B.
İtham İşlevleri ile İlgili Önerilerimiz 226
C.
Savunma İşlevi ile İlgili Önerilerimiz 238
D,
E.Yargılama ve Hüküm ve Kararların
Kontrolü
İşlevleri
ile İlgili Önerilerimiz 241
Özet, Sonuç ve Öneriler 249
Dipnotlar 285
Anket Formu 293
Kaynaklar 313
Endeks 357
**NOT: Bu bölümdeki yazı Sayın Prof.Dr. Feridun YENİSEY
hocamız tarafından kaynak olarak sağlanmıştır. Kaynak katkılarından dolayı
kendilerine çok teşekkür ederiz. Sayın Prof.Dr. Feridun YENİSEY hocamıza “ www.feridunyenisey.com ” adresinden ulaşabilirsiniz.
© www.kriminoloji.com 2002
Sitemize www.kriminoloji.com, hukukcu.net, hukukcu.org veya
turkhukuk.net, turkhukuk.org adreslerinden ulaşabilirsiniz.